Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) ile Otizm Spektrum Bozukluğu (OSB) tanılarının bilinirliği arttıkça, nöroçeşitlilik kavramı yaygınaştıkça “Acaba bende mi?” soruları da günden güne artıyor. Belki de şu anda bu yazıyı okumanızın sebebi tam bu yüzden
Acaba bende de mi DEHB var?
Kendim DEHB teşhisi olan biri olarak, hiperfokusumun da bana verdiği yetkiye dayanarak, detaylı bir liste hazırlama isteği duydum. Araştırmaya başladıkça gördüm ki, akademik araştırmalarda kullanılan ölçeklerin yanı sıra DEHB teşhisi almış kişilerin de paylaşımları da birçok özelliği ortaya koyuyor. Ben de tüm bunları bir araya toplamaya karar verdim.
Aşağıda gördüğünüz liste, hem akademik araştırmalarda kullanılan ölçeklerin sorularını derleyerek hem de internet üzerinde bulunan başka yazıların listelediklerinden faydalanarak, son olarak da benim bireysel DEHB deneyimim ve de DEHB’li danışanlarımın deneyimlerinden faydalanarak hazırlanmıştır. Tanı ve teşhis amacı içermez, yalnızca bilgilendirici bir metin olması için vardır. DEHB tanısı alabilmek için psikiyatriye başvurmak gereklidir.
Yine de, bana resmi tanı gerekmiyor şu anda, kendimi anlamaya çalışıyorum diyorsanız buyrun bakalım DEHB özellikleri nelermiş.
DEHB özelliklerini 5 alt başlıkta inceleyebiliriz
- Dürtüsellik
- Hafıza problemleri
- Hiperaktivite
- Motivasyon
- Yürütücü İşlevler
Dürtüsellik
Dürtüsellik beynimizdeki fren mekanizmasının çalışmamasına benzer. Sanki oku atmaya karar vermeden önce oku atmak gibidir. Ok yaydan çıktıktan sonra atmış olduğunu fark etmek gibidir. Aşağıdaki cümleler ne kadar çok ise dürtüselliğinizin o kadar fazla olduğunu düşünebilirsiniz.
- Özellikle gençken ve konuşurken çok dürtüsel olabiliyordum, söz kesiyordum
- Bazen sanki içimde bir şey kuvvetle gaza basmış ve gidip onu yapmak zorundaymışım gibi hissederim
- Konuşmalarda sıramın gelmesini beklemekte zorlanırım. Gençken laf kestiğim çok olurdu
- Bazen kendimi aşırı konuşurken bulurum
- Bazen insanların cümlelerini bitirmeleri için sabredemem, içimden ya da sesli olarak cümlelerini tamamlarım
- Başka birinin meşgul olduğunu fark etmeden onları böldüğüm olabiliyor
- Sıklıkla dürtüsel kararlar veririm. Bir şeyi satın alırken ya da yeni bir şeye başlarken
- Düşünmeden konuştuğum, patavatsızlık yaptığım olur
- Bir işe çok düşünmeden girişip, kısa zamanda bıraktığım olur
Hafıza Problemleri
Birçok DEHB’linin ve sevenlerinin sıklıkla şikayetçi olduğu bir şey varsa, o da unutkanlıklarıdır. Sürekli unutulan anahtarlar, randevular, özel günler, sorumluluklar uzun bir liste oluşturabilir. Sıklıkla unutkanlığınız sebebiyle azar işitmeye ya da nasihat dinlemeye alışmış bir DEHB’li olabilirsiniz. Belki de unutkanlıklarınızla başa çıkmak için birçok yöntem geliştirdiniz. Belki her şeyin göz önünde ama belli bir yerde olmasına karar verdiniz, alarmlar kurdunuz ya da fazladan kontroller yapıyorsunuz. Nasıl olursa olsun unutkanlık sıklıkla umursamamazlıkla karıştırılır ve unutkanlığın en büyük acısını DEHB’linin kendisinin çektiği de bir o kadar gözden kaçırılır.
Her ne kadar hafıza problemleri adı altında olsa da DEHB’linin hafızasının kuvvetli olduğu bir yan da vardır. Bu görsel hafızadır. Bir DEHB’linin kimsenin hatırlamadığı ayrıntıları büyük bir berraklıkla hatırlayabildiği zamanlar da vardır. Birçok DEHB’linin zihninde sanki bir beyaz perde vardır ve hatıralar o perdeye yansıtılır. Bu sebeple de kimi anıları, hatta kimi eşyaların yerini çok ince ayrıntısına kadar hatırlayabilir.
Kimi şeyleri çok çabuk unuturken, kimilerini de bu kadar net anımsayabilmesi, sevenleri tarafından “umursamadığın için hatırlamıyorsun” diyerek karşılanabilir. Ancak asıl mesele, görsel hafızanın kuvvetli olması, buna karşılık tarihler, saatler ya da gözün görmediği sorumluluklar konusunda da hafızanın da zayıf olmasından kaynaklanır. Kısaca DEHB’linin hafızasının sanki iki ucu vardır. Çok yetersiz kaldığı konular ve çok keskin olduğu konular.
Aşağıdaki maddeler birçok DEHB’linin hafıza açısından yaşadıklarını temsil etmektedir.
- Tarihleri hatırlamakta güçlük çekerim
- Hafızam görsellerle, resimlerle çalışır,
- Birinin hayatıyla ilgili çok net ayrıntılar hatırlayabilirim
- Bazı detaylara karşı inanılmaz bir hafızam vardır
- Evin içinde bazı objeleri bulmakta zorluk çekiyorum ama bazı objelerin de nerede olduğuna dair çok net bir hatıram oluyor.
- Takvim ya da ajanda kullanmadığım takdirde randevularımı hatırlamakta güçlük çekerim
- Not tutmadığım müddetçe yapılacakları hatırlamak konusunda güçlük çekerim
- Etrafımdaki insanların isimlerini, doğum günlerini ve başka birçok kişinin hatırladığı önemli bilgileri hatırlamakta güçlük çekerim
- Eğer telefon numaralarını hemen yazmazsam hemen unutabilirim
- Sıklıkla eşyalarımı kaybederim. Anahtar, cüzdan, telefon gibi şeyleri bir yerlerde unuttuğum olur.
- Peşpeşe verilen talimatları not almadığımda hızla kafam karışabilir
Hiperaktivite
DEHB’in adında da olan hiperaktivite, aşırı hareketlilik demektir. Hiperaktif denince akla duvarlara tırmanan erkek çocukları gelir sıklıkla. Ne yazık ki bu resmin küçük bir parçasını oluşturur. Yetişkinlikte, DEHB’liler duvarlara tırmanmadığından veya kadınlarda da DEHB olabildiğinden, hiperaktivitenin ortadan kaybolduğu düşünülür. Halbuki dikkatli bakınca hiperaktivite halen oradadır. Yerinde oturamayan koşturan çocuk yetişkinliğinde ayakkabısının içerisinde ayak parmaklarını sürekli oynatıyor olabilir, elinde kalem çeviriyor olabilir veya zihninin içerisinde çok fazla düşünce yaratıyor, aynı anda birçok düşünceyi takip etmeye çalışıyor olabilir. Bu sebeple de hiperaktivite denildiğinde illa “kurtlu” gibi düşünmemek gerekli. Sabit duramamanın kendini çok daha az göze batan versiyonlara çevirmiş olması olasıdır.
Listede örneklerini bulabilirsiniz
- Yerimde durmakta zorlanırım, ufak ufak kıpırdanırım ya da elimde bir şeyler ile oynayabilirim. Kimse görmeyecek şekilde ayakkabımın içinde bile kıpırdanabilirim
- Sabit oturmam beklenen durumlarda (toplantılar, dersler) yerimde durmakta zorlanırım ya da sıkıntı basar
- Sıklıkla içimi kıpır kıpır hissederim, sanki sürekli titreşim yapan bir motor çalışıyormuş gibi
- Bir şeyi beklemektense harekete geçmeyi yeğlerim
- Yavaş yürümekten ve yavaş yürüyen insanlardan çok rahatsız olurum
- İşler istediğim hızda gitmediğinde çok sabırsızlanabilirim
- Zihnimin içinde aynı anda birçok sekme açıkmış gibi hissederim
- Çevremdekiler hızlı konuştuğumu söylerler
- Yaratıcı biri olduğumu düşünüyorum
Motivasyon
Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite denince insanın aklına kolay kolay üşengeçlik gelmez. Hiperaktivite dendi bir defa, sanki her daim hareket halinde olan bir insan olmalıymış gibi zannedilebilir. DEHB’in birçok özelliğinde olduğu gibi, burada da iki ucun aynı anda görülmesine rastlarız. Bir yanda aşırı hareketlilik varsa, öte yanda da aşırı isteksizlik bulunur. DEHB’in böyle iki uçları barındırdığı göz ardı edildiğinde ise motivasyon eksikliği problemi gözden kaçar.
Birçok üşengeç insan için bahane gibi görülebilecek bir durum olan motivasyon eksikliği aslında doğrudan dopamin nörotransmitteri ile ilgilidir. DEHB’lilerin beyinlerinde ise dopamin nörotransmitteri sisteminde kimi aksaklıklar olduğu düşünülmektedir. Birçok DEHB’li ilaç kullanmaya başladıktan sonra motivasyon bulamadıkları birçok görevi daha rahat yapabildiklerini söylemektedir.
Ben DEHB’in motivasyonsuzluğunu şöyle açıklamayı uygun buluyorum. Arabaya bindiğinizi düşünün, navigasyondan gideceğiniz yeri seçtiniz, motoru çalıştırdınız, yerinizden hareket edeceksiniz, gaza basıyorsunuz, araba bağırmaya başlıyor ama hareket yok. Nereye gitmek istediğinizi biliyorsunuz, oraya gitmezseniz hatta muhtemelen kötü olacak onu da biliyorsunuz ama yine de sanki görünmez bir güç sizi yerinizde tutuyormuşçasına hareket edemiyorsunuz. Buna “ADHD paralysis” (DEHB felci) de deniyor. Sanki bir mıknatıs sizi yerinizde tutuyormuş gibi bir hissiyatı vardır. Beynimle istiyorum ama motivasyon bulamıyorum hali. Ne yazık ki çok sık yaşanan ama çok da fark edilmeyen bir başka özelliğimiz. Hiperaktif ve üşengeç aynı anda olur mu? Hem de nasıl oluyor.
Aşağıdaki maddelerin çoğuna katılıyorsanız, DEHB’in motivasyonsuzluğunu yaşıyor olma ihtimaliniz var.
- Günlük olağan işlerden kaçındığım sık olur
- Kendimi ve evi temizlemek başa çıkılamaz geliyor bazen
- Bazen bir şeyi yapmayı istesem de ve benim için iyi olduğunu bilsem de kendimi yerimden kaldırmakta zorluk çekerim, üşenirim
- Çok sık sıkılırım
- Hızlı araba ya da motor kullanmayı severim
- Yeni başladığım işler/hobiler/oyunlar istediğim hızda gitmediğinde sıkılıp bırakırım
Yürütücü İşlevler
Yürütücü işlevler beynimizde prefrontal korteks tarafından gerçekleştirilen görevlerdir. Prefrontal korteks tam alnımızın arkasında olan ve evrimsel olarak da en yeni eklenen beyin bölgemizdir. Bu bölgede yine dopamin nörotransmitterinin etkili olduğu görülmektedir. Bu bölgenin görevleri: planlama, sıraya dizme, takip etme, işler arası geçişi sağlama, bir işi sonlandırma, aksiyon ketleme ve dikkati sürdürmedir. Amir gibi düşünebilirsiniz. Neyin ne zaman ne sırayla yapılacağına ve neyin yapılmayacağına, ne zaman değişeceğine karar veren kısımdır. Maalesef biz buradan golü yemiş durumdayız. Zaten dürtüselliğimizin sebebi de yürütücü işlevlerden ketleme mekanizmasının aksaması.
Aşağıdaki listede yürütücü işlevlerde problem yaşayanların sıklıkla deneyimledikleri sorunları bulabilirsiniz.
- Başkaları ile konuşurken arka plan seslerini duymazdan gelmekte zorlanırım
- Sıklıkla yaptığım bir işi tamamlamakta zorlanırım, zor kısımları bitirsem de toparlayıp kapatmak zordur
- Bir işi organize etmekte zorlanırım
- Üzerine çok düşünmem gereken, parçalara bölmem gereken bir iş olduğunda ondan kaçınırım
- İlgimi çekmeyen basit işlerde çok basit hatalar yaparım
- İnsanlar benimle doğrudan konuşsalar bile ilgimi çekmediğinde odaklanmakta çok zorlanırım
- Etrafımda bir hareket ya da ses olduğunda dikkatim dağılabilir ve önümdeki şeye odaklanmakta çok zorlanabilirim
- Bir işe başladığımda farkında olmadan alakası olmayan başka işlere geçmişken bulabilirim kendimi (çamaşır yıkamak için banyoya gidip tırnak törpülemeye başlamak ve ardından internetten oje satın almaya niyetlenip battaniye siparişi vermek gibi)
- Bazen bilerek son dakikaya kadar işlerin başına geçmem. Son dakika daha iyi odaklandığımı düşünüyorum
- Dikkatim bazen o kadar keskinleşir ki, etrafımda olan bitenleri duymaz hale gelebilirim
- Aynı anda birçok şeyin üzerinde çalışmaya çalışırım
- Sanki sürekli kendimi bir şeylerle oyalamam gerekiyormuş gibi hissederim. (Yiyecek, içecek, dinleyecek, izleyecek bir şeyler hep etrafımda olsun isterim)
- Prosedür ve adım takip etmektense kendi bildiğim gibi hareket etmeye çalışırım
- Kriz anında başkalarından daha sakin ve net odaklanırım
- Hayatta karşılaştığım problemlere yaratıcı çözümler bulduğum olur
- Bir yazı yazarken düşüncelerimi organize etmem ve düzen içerisinde yazmam zordur
- Basit adımları olan işleri yapmak bile bazen çok zorlayıcı olabiliyor
Yeniden vurgulayacak olursam, bu maddeler bir teşhis amacı taşımazlar, bilgilendirme amaçlılardır yalnızca.
Eğer burada yazanların çoğunun size uyduğunu düşünüyor ve daha fazlasını merak ediyorsanız aşağıdaki yazılar ilginizi çekebilir. DEHB, “neurodiversity” yani nöroçeşitlilik yelpazesinin içerisinde kabul ediliyor. Bu yelpazenin içerisinde aynı zamanda otizm, disleksi, disgrafi, diskalkuli ve dispraksi de ekleniyor. Birinin yalnızca DEHB özelliklerine sahip olup diğer alanlarda hiçbir özellik göstermiyor ihtimali de düşük oluyor çünkü kesişim kümeleri oldukça büyük. Aşağıdaki yazılarda, nöroçeşitliliğin diğer özellikleri ile ilgili maddeleri bulabilirsiniz.
Yazıların bazıları henüz hazırlanma aşamasındadır